■ අතුල දිසානායක
ජනවාර්ගික අරගල, යුද්ධ ආදිය රටක සිදුවන විට එහි තථ්‍ය ස්වරූපය බාහිර ලෝකයට දැන ගන්නට ලැබෙන්නේ නැත. ඩිජිටල් මාධ්‍ය දියුණු අද දවසේ රටක එවන් සිදුවීම් යම් ප්‍රමාණයකට වේගයෙන් බාහිර සමාජයට දැන ගන්නට ඉඩ ලැබුණත් බොහෝ විට සම්පූර්ණ චිත්‍රය ලෝකයට දැක ගන්නට ලැබේ යයි කිව නොහැකිය. එමෙන්ම මේ ආකාරයෙන් සාමාජ මාධ්‍ය හෝ ඩිජිටල් පහසුකම් නොතබූ මීට දශකයකට දෙකකට පෙර ලෝකයේ ඇතැම් තැන්වල මානව සංහතියට එරෙහි අපරාධ කිසියම් ආකාරයකට සිදුවූයේ හුදකලා ලෙසය.
ජනවාර්ගික අරගල, යුද්ධ සහ කලාකෝලාහල නිමා වී කාලයක් ගිය පසු ගැටුම් පැවැති සමයේ සඟවා තිබූ, සැඟවුණු, එකිනෙක ජනවර්ගවලට එරෙහිව මුදා හැරුණු සාහසිකත්වය පිළිබඳ සැබෑ තත්වය මතු පිටට පැමිණේ. ජනවර්ග අතර ඇතිවන යුද්ධයකින් පසු සැබෑ දැක්මක් ඇති පාලකයන් බලයට පත්වන්නේ නම් ඒ කාලය තුළ සැබෑ සංහිඳියාවක් ගොඩ නගා ගත හැකිය. ඒ සඳහා ශ්‍රව්‍ය- දෘශ්‍ය මාධ්‍යයන් ප්‍රබල යොදාගත හැකිය.
අප්‍රිකානු මහද්වීපයේ මධ්‍යයේ නැගෙනහිරට වන්නට පිහිටා ඇති රුවන්ඩාව ද අනෙකුත් අප්‍රිකානු මහද්වීපයේ රටවල් මෙන් යුරෝපීය අධිරාජ්‍යවාදීන්ගේ යටත් විජිතයක් ලෙස පැවැති රටකි. රුවන්ඩාව මුලින්ම යටත් විජිතයක් කරගත්තේ ජර්මනියයි. 1889 සිට 1919 දක්වා පැවැති ජර්මන් පාලනයෙන් පසුව රුවන්ඩාව 1919 සිට 1962 දී නිදහස ලබන තෙක් පාලනය කරන්නේ බෙල්ජියමයි. 1962 දී බෙල්ජියමෙන් රුවන්ඩාව නිදහස ලබාගත්තත් ලෝකයේ යටත් විජිත පැවැති අනෙක් රටවල පැවැතියාක් මෙන් සැලසුම් සහගතව හෝ එසේ නැතිව බහුතර ජනවර්ගය සහ සුළුතර ජනවර්ගය අතර සැකය, වෛරය සහ අසමගිය ඉතිරි කර බෙල්ජියම යන්නට යයි. එතැන් සිට පාලනය ලබාගත් ස්වදේශීය පාලකයන් ඒ රට වංචාවෙන්, දූෂණයෙන් තිබුණාටත් වඩා බංකොලොත් තත්වයට ඇද දමයි. ආර්ථික අගාධයකට ඇද වැටෙන රටක ජනවර්ග අතර අවිශ්වාසයන් වර්ධනය වීම පුදුමයක් නොවේ. රුවන්ඩාවේ බහුතර ජනවර්ගය වන හුටු (85%) සහ සුළුතර ජනවර්ගය වන ටුට්සි (14%) අතර පැවැති අවිශ්වාසය, සැකය, සහ අසමගිය තීව්ර වී එය මහා විනාශයක් බවට පත්වන්නේ 1994 දීය. එම වසරේ අප්‍රේල් 06 වනදා බහුතරය වූ හුටු ගෝත්‍රයට අයත් රුවන්ඩානු ජනාධිපති Juvénal Habyarimana පැමිණි ගුවන් යානය කිගාලි ගුවන් තොටුපලේ ගොඩ බෑමට සූදානම් වෙද්දී එය වෙඩි තබා බිම හෙළුණු අතර එයින් ජනාධිපති ඇතුළු සියලු දෙනා මරුමුවට පත්වූහ. එය සුළුතර ටුට්සීන්ගේ ක්‍රියාවක් යයි කියමින් බහුතර හුටු ගෝත්‍රයේ ජනයා සුළුතර ටුට්සි ජනයා දුටු තැන මරා දැමීම ආරම්භ කළෝය. 1994 අප්‍රේල් 07 සිට ජුලි 15 තෙක් දින සියයකට ආසන්න කාලයක් ඇදී ගිය මෙම වාර්ගික සංහාරයේ දී බහුතර හුටු ගෝත්‍රිකයන් විසින් සුළුතර ටුට්සි සහ මධ්‍යස්ථ හුටු ගෝත්‍රිකයෝ ලක්ෂ දහයක් පමණ මරා දමන ලදහ.
20 වන සියවසේ අග භාගයේ සිදුවූ ක්‍රෑරතම වාර්ගික සංහාරය රුවන්ඩානු ජනවාර්ගික සංහාරයයි. ඇතැම් විට රුවන්ඩානු ජන සංහාරයට මැදිහත් වීමට හැකියාව තිබියදීත් දින සියයක් පුරා එය ඇදී යන්නට ඉඩ දෙමින් ලෝක බලවතුන් ඊට මැදිහත් වූයේ නැතැයි ප්‍රබලව නැගෙන චෝදනාවකි. රුවන්ඩා වාර්ගික සංහාරය දෙස බලන විට ශිෂ්ටාචාරය දියුණු යයි සම්මත මේ ලෝකයේ වාර්ගික පදනමින් මිනිසෙකුට තමන් අයත් නොවන ජනවර්ගයක මිනිසෙකු මරා දැමීමට මෙතරම් කුරිරු විය හැකි ද යන්න නැගෙන ප්‍රශ්නයකි.
වාර්ගික කාල කෝලහාල, යුද්ධ, ගැටුම් ආදියෙන් පසු එළඹෙන කාලය රටක ශිෂ්ට සම්පන්න සමාජයක් ගොඩ නැගීම පිණිස මහජනයා අතර දියුණු – තියුණු දැක්මක් ඇති කළ යුතු කාලයකි. ඒ සඳහා දියුණු දේශපාලන සහ සමාජ විඥානයක් ඇති ආණ්ඩුකරණයක් සහ සවිමත් යාන්ත්‍රණයක් තිබිය යුතුය. 20 වන සියවසේ වාර්ගික ගැටුම් ඇති වී නැත්තටම නැති වී ගිය රටක් ලෙස නැවත ගොඩ නැගෙමින් පවතින රුවන්ඩාවේ සංහිඳියා වැඩපිළිවෙළ තුළින් ලෝකයේ අන් රටවලට උගෙන ගත හැකි පාඩම් බොහෝය. රුවන්ඩාව සිය සංහිඳියාව සහ සාමය ගොඩනැගීමේ ක්‍රියාවලියේ දී ජනමාධ්‍ය සහ කලාව ගැඹුරු ලෙස මෙන්ම විවෘත ලෙස යොදා ගැනීම ප්‍රකට ලක්ෂණයකි.
ජනවාර්ගික කලකෝලාහලයකින් පසු එළඹෙන සමය තුළ ගැටුමට ලක්වූ ජනවර්ග අතර විවෘත සංවාදයක්, කතිකාවක් ගොඩ නැගීම පිණිස වාර්තා චිත්‍රපට යොදා ගත හැකිය. රුවන්ඩානු වාර්ගික සංහාරය සිදුවූ පසු එකිනෙකා තේරුම් ගැනීම එකිනෙකා කෙරෙහි වූ සහකම්පනයන් වඩාත් අරුත්බර ලෙස ප්‍රවර්ධනය කිරීම පිණිස එරට සිනමා කලාව ප්‍රවර්ධනය කිරීම ඇරඹිණි. ඊට අමතරව පසුගිය කාලය පුරා බාහිරව රුවන්ඩාවට පැමිණි ලෝකයේ වාර්තා චිත්‍රපටකරුවෝ සහ වෘතාන්ත චිත්‍රපට නිර්මාණකරුවෝ රුවන්ඩානු ජන සංහාරය පිළිබඳ වාර්තා සහ සිනමා පට නිපදවූහ. සහජීවනය සහ සාමය ගොඩනැගීම පිළිබඳව රුවන්ඩාවෙන් ගත හැකි ආදර්ශය අන් කිසිවක් නොව රුවන්ඩානු ජනසංහාරයට සහභාගි වූ සෑම පාර්ශ්වයක්ම පාහේ ඒ පිළිබඳ විවෘතව කතා කිරීම සහ ඒවා ජනමාධ්‍යයට විවෘත කිරීමයි. එහෙත් මේ නිදහස වැඩිපුර ඇත්තේ බැහැරින් පැමිණ රුවන්ඩානු ජන සංහාරය පිළිබඳ වාර්තා චිත්‍රපට නිපදවන නිර්මාණකරුවන්ට බව පෙනේ. දේශීය නිර්මාණකරුවන්ට රුවන්ඩානු ජන සංහාරය පිළිබඳ කතා කිරීමේ දී අදහස් ප්‍රකාශනය පිළිබඳ කිසියම් වාරණයන් දක්නට ලැබේ.
රුවන්ඩා ජනසංහාරයෙන් පසු එරට සංවර්ධනය කෙරුණු සිනමා මාධ්‍ය පිළිබඳ Filmmaking” Reconciliation & Peacebuilding in Rwanda (Challenges and Opportunities) නමින් පර්යේෂණාත්මක නිබන්ධනයක් කළ Kierran Petersen රුවන්ඩාවේ සහජීවනය සහ සාමය ගොඩ නැගීමට සිනමා කලාව යොදා ගැනීම පිළිබඳව තොරතුරු දක්වයි. සාමය සහ සහජීවනය ගොඩ නැගීමට ශ්‍රව්‍ය දෘශ්‍ය මාධ්‍ය යොදා ගැනීම සම්බන්ධව රුවන්ඩානු රජයේ දායකත්වය ඇත්තේ අවම මට්ටමක වන අතර ඒ සඳහා පුළුල් දායකත්වයක් සපයන්නේ ජාත්‍යන්තර රාජ්‍ය නොවන සංවිධානයන්ය. අවම වශයෙන් කිසියම් පුළුල් නිදහසක් ඇතිව රාජ්‍ය නොවන සංවිධානවලට රට තුළ වැඩ කරන්නට ඉඩ සැලසීම රුවන්ඩාවේ සාමය සහ සහජීවනය ගොඩ නැගීමට සාධනීය ලෙස හේතු වෙයි.
රුවන්ඩානු ජන සංහාරය සහ සංහිඳියා වැඩ පිළිවෙළ පිළිබඳ නිර්මාණය වී ඇති වාර්තා චිත්‍රපට අතර අල් ජසීරා නිපදවූ ඍඅ්බා්ත ත්‍රදපRwanda; From Hatred to Reconciliation (2015), ජර්මනියේ ඩොයිෂ වෙලා ආයතනය නිපදවූ Rwanda – from Genocide to a model State (2019) සහ Rwanda 25 Years after the genocide (2019) T.C. Johnstone අධ්‍යක්ෂණය කළRising from Ashes (2012), LESSONS FROM RWANDA | The Rwandan Genocide 26 years later ආදි සුවිශේෂ වාර්තා චිත්‍රපට ගෙන හැර දැක්විය හැකිය.
Rwanda – from Genocide to a model State (2019) වාර්තා චිත්‍රපටයෙන් රුවන්ඩාවේ සංහිඳියාව සහ සාමය ගොඩ නැගීම අරමුණු කරගෙන රුවන්ඩානු තරුණ පරම්පරාව සහභාගි කරගෙන පැවැත්වෙන රූපවාහිනී රියැලිටි වැඩසටහනක් ගැන කියවේ. මේවාට සහභාගි වන බොහෝ තරුණ පිරිස් රුවන්ඩානු ජන සංහාරයෙන් දිවි ගලවාගත් අයයි. ඇතැම් අයගේ ඥාතීන් රුවන්ඩානු ජන සංහාරයෙන් මරුමුවට පත් වී ඇත. මෙම තරුණ පිරිස් අතර එක් අයෙකුගේ පියකු රුවන්ඩා ජන සංහාරයට සහභාගි වූ අයෙකි. මේ තරුණයා සිය රංගනයෙන් දෙබසක් ලෙස කියන්නේ ‘තමන්ගේ පියා සහ ඔහුගේ පවුලේ අය යක්ෂයන්’ බවය. ඔහු රුවන්ඩානු වාර්ගික සංහාරය එලෙස හෙළා දකියි. එලෙස සිය හෘදය සාක්ෂිය පාපෝච්චාරණය කිරීමට තරුණ පිරිස් හට නිදහසක් තිබීම සහ ඊට පෙළඹීම සැබෑ ලෙස සහජීවනයක් ගොඩනැගීමට හේතුවේ. මේ තරුණ පිරිස් රංගනය, සංගීතය සහ නර්තනය සිය රියැලිටි වැඩසටහන සඳහා යොදා ගනිමින් සංහිඳියාව සහ සාමය ගොඩ නැගීම පිණිස එක් වෙති. මීට අමතර තරුණ සංවිධාන සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ සාමය සහ සංහිඳියාව ගොඩනැගීමේ වැඩසටහන ගැන වාර්තා චිත්‍රපටයෙන් කියවේ.
රුවන්ඩා ජන සංහාරයෙන් පසු දඬුවම් ලැබීමට බියෙන් යාබද කොංගෝවට පළා ගිය වර්ගවාදී හුටු කණ්ඩායම් වරින් වර ගැටලු ඇති කරයි. මෙම ගරිල්ලා කණ්ඩායම් සාමය සඳහා නම්මවාගැනීමට එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය මැදිහත් වී ඇත. අවි භාර දී යටත් වීමෙන් පසු පුනරුත්ථාපනය කොට සාම ක්‍රියාවලියට එක්කරවා ගැනීමට එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය කටයුතු කරයි. පසුගිය වසරවල දහස් ගණනක් වර්ගවාදී හුටු සන්නද්ධ කණ්ඩායම්වල භටයන් අවි අත හැර ස්වේච්ඡාවෙන් රුවන්ඩානු සාම ක්‍රියාවලියට එක් වී ඇත. මෙහි සුවිශේෂත්වය නම් සන්නද්ධ කණ්ඩායම්වල ඇතැම් තරුණයන් වාර්ගික සංහාරයට කිසිසේත් සම්බන්ධ නැති වාර්ගික සංහාරය සිදුවූ වසරේම උපන් අය වීමයි. මෙම තරුණ පිරිස් රුවන්ඩානු ජනසමාජයට බද්ධ කරගැනීම පහසු කාර්යයක් නොවේ. විවිධාකාර කම්පනයන්ගෙන් පෙළෙන මෙම පිරිස මානසික ලෙස ගොඩනැංවීමට එක්සත් ජාතීන්ගේ මෙම ක්‍රියාවලිය තුළින් සිදුවෙයි. පුනරුත්ථාපන ක්‍රියාවලියෙන් පසු තමන්ගේ මව සහ පවුලේ ඥාතීන් දැකීමට යාමට ඇතැම් තරුණයන්ට අවස්ථාව ලැබෙයි. වාර්ගික භේදයක් නොමැතිව ටුට්සි (බහුතර හුටු ජනවර්ගයෙන් පීඩාවට පත් වූ අය) අසල්වාසීහු මෙලෙස ‘ගෙදර එන’ තරුණයන් දැක සතුටු වෙති. ඒ අතර තවමත් ඇතැම් විට 1994 වාර්ගික සංහාරයෙන් මිය ගිය අයගේ සිරුරු සොයා ගන්නා අතර පසුව ඒවා ඥාතීන් විසින් ගෞරවනීය ලෙස මිහිදන් කරනු ලැබේ.
දැවැන්ත වාර්ගික සංහාරයකින් පසු අපකීර්තියට ද, මහා විනාශයකට ද පත් රුවන්ඩාව සෙමෙන් ගොඩ නැගෙමින් පවතී. එය අප්‍රිකානු කලාපයේ ආදර්ශමත් රටක් ලෙස සැලකේ. සැලසුම් සහගත පිරිසිදු නාගරීකරණය, බාහිර ආයෝජකයන්ගේ පැමිණීම, වංචාව සහ දූෂණය අවම වීම, ආර්ථික වර්ධන වේගය ඉහළ අගයක පැවැතීම මේ වන විට රුවන්ඩාවේ පවතින සාධනීය ලක්ෂණය.
එසේ වුවත් 1994 වාර්ගික සංහාරයේ තුවාල මුළුමනින්ම සුව වී නැත. තවමත් වාර්ගික ආන්තික සිතුවිලි ඇති පිරිස් බහුතර හුටු ජනවර්ග ඇතුළත සිටිති. එහෙත් සිවිල් අයිතීන් සහ නිදහස යම් ප්‍රමාණයකට සීමා වී ඇත. ඒ සඳහා නිදහසට කරුණු ලෙස රුවන්ඩා පාලකයන් කියන්නේ වර්ගවාදී හුටු සන්නද්ධ කණ්ඩායම්වල තර්ජනය පහවී නැති බවයි. එමෙන්ම රුවන්ඩානු දේශපාලනයේ විසංවාදයට ලක්වන අනෙකුත් සාධකය වන්නේ දැන් බලය හොබවන රුවන්ඩානු ජනාධිපති පෝල් කගාමේ ය. 2000 වසරේ දී ජනාධිපති ධුරයට පත් ඔහු මේ වන විට වසර 22ක පමණ කාලයක් රට පාලනය කරයි. දීර්ඝ කාලයක් බලයේ රැඳී සිටීම නිරනුමානවම ඒකාධිපතියන් වීමට මගක් බව එවැනි පාලකයින් සිටි ලෝකයේ ඕනෑම රටක් ආශ්‍රයෙන් දැනගත හැකිය. පෝල් කගාමේ දීර්ඝ කාලයක් බලයේ සිටීමෙන් රට කවර දිශාවකට රැගෙන යනු ඇත්ද යන්න කිව නොහැක. එහෙත් ඔහු ජනවාර්ගික සාමය රැකීමටත් තදින් කැපවූවකු වන අතර ජනවර්ග අතර නැවත අර්බුද ඇති කරන්නට උත්සාහ කරන පාර්ශ්වවලට එරෙහිව තදින් කටයුතු කරයි.
වාර්ගික ගැටුම්වලින් පසු කායික හා මානසික හිංසනයට ලක් වූ, වින්දිතයන් වූ ජනවර්ගයන්ගෙන් සමාව ඉල්ලා සිටීම ශිෂ්ට සම්පන්න සමාජයක ලක්ෂණයකි. සැබෑ ලෙස සාමය සංහිඳියාව ගොඩනැගීමට මගක් නිර්මාණය වන්නේ එලෙසිනි. රුවන්ඩානු ජනසංහාරය ආරම්භ කිරීමට එරට මුද්‍රිත සහ ගුවන් විදුලිය සිය වර්ගවාදී දායකත්වය සපයා ඇත. සුළුතරයට එරෙහිව බහුතරය උසිගැන්වීමට රුවන්ඩානු ගුවන් විදුලිය කටයුතු කළේය. තුන්වන ලෝකයේ රටවල ජනමාධ්‍ය පරිශීලකයන් ජනමාධ්‍ය භාවිතයේ දී වඩාත් වගකීම් සහගත ලෙස හැසිරිය යුත්තේ ඇයි ද යන්න රුවන්ඩා වාර්ගික මිනිස් සංහාරය ආරම්භ වී පැතිරී යාමට එරට මාධ්‍ය මුල් වූ ආකාරයෙන් ඉගෙනගත හැකිය.
එහෙත් වාර්ගික ගැටුම්වලින් පසු රටක් ලෙස, එක් ජාතියක් ලෙස ගොඩනැගෙන්නට රුවන්ඩාව ගන්නා උත්සාහය තුළින් අපට ද ඉගෙනගත හැකි පාඩම් තිබේ. වරින් වර ජනවාර්ගික අරගල සිදු වූ, එලෙස ජනවාර්ගික ගැටුම් ඇතිවිය හැකි විභවතාවක් ඇති රටක අප කොතරම් දුරට ශ්‍රව්‍ය දෘශ්‍ය මාධ්‍ය ජනවර්ග අතර සංහිඳියාව, සාමය සහ ජනවාර්ගික ඒකාබද්ධතාව ඇති කිරීමට යොදා ගෙන ඇත්ද? මහජන සේවා රූපවාහිනී විකාශ ආයතන මෙන්ම පෞද්ගලික රූපවාහිනී විකාශ ආයතන කොතරම් ඊට දායක වී ඇත්ද? ■
