■ අතුල දිසානායක
මධ්‍ය කඳුකරයේ නැගෙනහිර කෙළවර අවසන් වන්නේ ගල්ඔය කඳු වැටියෙනි. මුහුදු මට්ටමේ සිට අඩි දහසකට වඩා උසින් ඇති මේ කඳු පන්තිය පසු කොට නැගෙනහිරට ගිය විට හමුවන සුවිසල් නිම්නය දිගාමඬුල්ලයි. දවස උදාකරන රත් පැහැ සූර්යා ක්‍රමයෙන් මේ සුවිසල් නිම්නයම එළිය කරන්නේය. රිදී පැහැති ගල්ඔය ගංගා තොමෝ මධ්‍ය කඳුකරයේ නැගෙනහිර බෑවුමෙන් ආරම්භ වී නිම්නය සරුකොට වෙහෙස වී නැගෙනහිරට සාගරයට දෙසට ගලන්නීය. තැනින් තැන පිහිටි ශේෂ කඳුවලින් සමන්විත දිගාමඬුලු නිම්නයේ දකුණ මායිම වන්නේ කුමන ජාතික වනෝද්‍යානයත් යාල ජාතික වනෝද්‍යානයත් වෙන් කරනා කුඹුක්කන් ඔයයි. දිගාමඬුල්ලේ උතුර මහවැලි සී කලාපයෙන් කෙළවර වේ. දිගාමඬුලු නිම්නය ඓතිහාසික බෙදීම් අනුව උතුරින් බින්තැන්න පත්තුවෙන්ද, මධ්‍යයෙන් වැව්ගම්පත්තුවෙන් ද, දකුණෙන් පානම් පත්තුවෙන් ද සමන්විත වේ. එහි නැගෙනහිර මායිම මුහුද දක්වා දිවේ.
රජරට රාජධානිය සමයේ දිගාමඬුල්ල දියුණු ජානවාසවලින් යුක්ත සශ්‍රීක බිම්පෙතක් බව අදටත් දිගාමඬුලු වනාන්තරයේ සැඟවී ඇති දහස් ගණන් වූ පුරාවස්තු නිදසුන් සපයයි. අනුරාධපුර- පොළොන්නරු යුගවලින් පසු ලංකාවේ රාජධානි ක්‍රමයෙන් නිරිත දිගට සංක්‍රමණය වූ නිසා මේ දිගාමඬුලු නිම්නය ද සිය අතීත ශ්‍රී විභූතිය සඟවාගෙන නිසොල්මන්ව මහ ඝන වනයේ සැඟවී ගිය බව පෙනේ. එතැන් සිට 1818 බි්‍රතාන්‍යයන්ට එරෙහිව ඌව වෙල්ලස්සේ හටගත් කැරැල්ල තෙක් මේ මහා වන ප්‍රවාහය සිය අතීතකාමය ද සඟවාගෙන සියවස් හතක් පමණ හුදෙකලාවට පත්වූයේය. එය නැවත ජනාවාස වන්නට පටන් ගන්නේ ඌව වෙල්ලස්සෙන් පසු බා ගිය සිංහලයන්ගෙනි. ඔවුන් මහ වන මැදින් පැමිණ ගංගාධාර, අතීත නටබුන් ඇති තැන්, ජලය රඳනා තැන් බලා සිය නව ශිෂ්ටාචාරය ඇරඹූ බව පෙනේ. ඉනික්බිතිව 1948 ගල්ඔය බහුකාර්ය සංවර්ධන යෝජනා ක්‍රමයත් සමග එය වැඩි දුරටත් ජනාවාස වන්නට විය.
දිගාමඬුලු නිම්නයේ වන අසිරියෙන් ද, මෝසම් වැස්සෙන් ද, වැද්දන්ගෙන් සහ පැරණි සිංහලයන්ගේ ගැමි ජීවන රටාවෙන් මුසපත්වූවන් අතර බි්‍රතාන්‍ය යුගයේ මේ වන බිම් දිගේ ඇවිද ගිය සුදු ජාතිකයන් වෙසෙසින් දැක්විය යුතුය. දිගාමඬුල්ලේ උතුරු කොටස වූ බින්තැන්න පත්තුවට පැමිණි දොස්තර ආර්.එල්. ස්පිට්ල් (1881-1969) වැද්දන් සමග වසමින් ඔවුන් ගැන සමාජ සහ මානව විද්‍යාත්මක ග්‍රන්ථද්වයක් Savage Sanctuary(1941) සහ Vanished Trails (1950) යනුවෙන් රචනා කළේය.
ලංකාවේ වන සාහිත්‍යයේ අග්‍රගණ්‍ය කෘතිය වන ‘ දිගාමඬුල්ලේ ආශ්චර්ය’ නම් ග්‍රන්ථය ලියූ මායා රංජන් හෙවත් මහානාම රාජපක්ෂ දිගාමඬුලු නිම්නයේ අසිරිය පිළිබඳ ශ්‍රී ලාංකික ජනයාට මුලින්ම කියා පෑ අපූරු මිනිසාය. 1948 දී ගුරුවරයකු ලෙස දිගාමඬුල්ලේ දමන මහා විද්‍යාලයට (මේ ලේඛකයා මුලින් උගත් පාසල) පැමිණි මායා රංජන් මේ මහා නිම්නයේ ආශ්චර්යයෙන් කෙතරම් ආලෝලනය වූයේ ද යන්න එම ග්‍රන්ථයේ හැඳින්වීමේ ඔහු කරන මේ සඳහනින් පැහැදිලි වෙයි.
‘මේ මහ වන මැද තැනින් තැන පිහිටි කුඩා ගම්, සාගරයක් මැද වූ පුංචි දිවයින් බඳු විය. එහි විසූ මිනිසුන්ගේ දිවි පැවැතුම් ද, ගතිගුණ, සිරිත්විරිත් සහ භාෂාව ද, කොළඹකරයෙන් පැමිණි මට ආශ්චර්යයක් මෙන් පෙනුණේය. ඉන් කුහුලට පත් මම ද යහළුවන් තනාගෙන බත් මලු කරබැඳගෙන, වනය පුරාත්, වැව්ගම්පත්තු යටි පළාතේ සියලු ගම්වලත් සැරිසැරුවෙමි. ඒ ගමන්වලදී මට අසන්නට හා දකින්නට ලැබුණ ආශ්චර්ය මෙසේ පොතක් වශයෙන් ඔබ අතට පත් කරමි.”
ලංකාව මෝසම් වර්ෂා දෙකකින් සිය ගත සිත තෙමාගනී. බටහිර සහ දකුණට වර්ෂාව ලැබෙන්නේ නිරිත දිග මෝසමෙනි. උතුරු නැගෙනහිරට වැසි ලබා දෙන ඊසාන මෝසම වසරේ ඔක්තෝබර් – නොවැම්බර් මාසවලින් ආරම්භ වී ඊළඟ වසරේ පෙබරවාරි මැද පමණ දක්වා ක්‍රියාත්මක වේ. මෝසම් වැස්සේ අපූර්වත්වය මනා ලෙස දැක ගත හැක්කේත්, ස්පර්ශ කළ හැක්කේත් ඊසාන දිග මෝසමෙනි. මන්ද වසරේ මාස නවයකට ආසන්න කාලයක් වියලී ගිය, වැසි රහිත කාලයක් ගෙවා, කේඬෑරී වූ ගහකොළ, වියලී ඉරි තැලී ගිය මහ පොළොව වැසි වැටෙන්නට වූ කල පණ ගසා නැගී සිටිමින් මහා පරිවර්තනයකට ලක්වන බැවිනි. ඉඳහිට වැටෙන වැස්සක්, අන්තර් මෝසම් වැස්සක් හැර මේ මාස නවයක පමණ කාලය මුළුමනින්ම පාහේ වියලි සමයකි. නිරිත දිග මෝසම ගත් විට වියලි කලාපයේ මෙන් දිගු කාලයක් වැසි නැතිව තිබෙන්නේ නැත. මේ නිසා වැසි නැති කාලයත් වැසි ඇති කාලයත් අතර සිදුවන අපූරු වෙනස පැහැදිලිව දැකගන්නට නිරිත දිග මෝසමෙන් හැකියාවක් නැත. එම වෙනස මනාව දැකිය හැක්කේ ඊසාන මෝසමෙන් වැසි ඇදවැටෙන දිව‍යිනේ වියලි කලාපයේය.
වසරේ වැඩි කාලයක් වර්ෂාපතනයෙන් තොරව පවතින වියලි කලාපය වැසි නැතිව, තෙතමනයක් නැතිව ගහ කොළ ද වියලී යන – කේඬෑරී වන, ගංගා, දිය පහර සහ වැව් ද සිඳී යන දුෂ්කරම කාලයට මුහුණ දෙන්නේ අගෝස්තු මාසය වන විටය. බොහෝ වෘක්ෂයෝ සියොලඟ දැවටී තිබූ අවපැහැ ගැන්වුණු කොළ පත් නමැති සළු උනා දමා අහස දෙස නෙත් දල්වා බලා සිටින්නේ ඊසාන මෝසමේ සිසිල් වැසි දහරාවෙන් ඇඟ පත තෙමා ගන්නටය. ගංගා ඉවුරුවල සරුවට, ගනපතේට, උසට වැඩුණු කුඹුක් ගස් නම් වසරේ සෑම කාලයකම සමෘද්ධිමත්ව සිටී. වියලි කාලයට ඔරොත්තු දෙන්නට හැකි අන්දමට සොබා දහම මේ රූස්ස ගස් නිමවා ඇත. ගන වනාන්තර තුළ කුඩා දිය පහර සිඳී ගිය විට අලි, කොටි, වලසුන්, මුවන්, ගෝනුන් ආදි සෑම සතෙකුටම මුහුණ දෙන්නට වන්නේ මහත් ඇබැද්දියකටය. වතුර සොයා අවසිහියෙන් ඒ මේ අත සැරිසරන වනසත්තු වනාන්තරය ඇතුළේ ඇති දිය පහරවල යන්තම් රැඳී ඇති වලවල්වල වතුර බී පිපාසය සන්සිඳුවාගනිති. ඒ තැන් දඩයක්කාරයන්ට නිරනුමානවම දඩයමක් කර ගත හැකි තැන්ය. එකල දඩමස් ගැමි ආහාරයක් වුවත් දැන් දැන් වනසතුන්ගේ අඩුවත්, වනසතුන් ආරක්ෂා කිරීමට ඇති නීතිත් නිසා දඩමස් ආහාරයට ගැනීම ක්‍රමයෙන් වියැකී යයි.
මහ වනවදුලු හැරුණු විට ඉලු‍ක් සහ මානා පඳුරු බහුලව ඇති තලාවන් ද වෙයි. කිසිවෙකු විසින් ගිනි තබනු ලැබුවහොත් මේ තලාවල ඕසෙට ගිනි ඇවිළී යයි.
මේ කාලයට යුහුසුළුවන්නෝ දිගාමඩුල්ලේ හේන් ගොවියෝය. ඊසාන මෝසම ආරම්භ වන්නට පෙර කැලෑ කපා, ලී දඬු ගිනි තබා, සාම්ප්‍රදායික බීජවලට සරිලන සේ භූමිය සකස්කරන ගැමි ගොවියෝ ඊළඟට ඊසාන මෝසමේ වැසි වැටෙන තෙක් බලා සිටිති. මෝසම් වැසි එක දෙක වැටෙන විට ඉරිඟු, මෑ, කව්පි, කුරහන්, මෙනේරි, මුං, මිරිස් ආදි බීජ වර්ග හේන පුරා සිටුවන ඔවුන්ට ඇති ඊළඟ වික්‍රමය වන්නේ වනසතුන්ගෙන් තම වගා බේරාගැනීමයි. මින් දශක කිහිපයකට පෙර නව වනාන්තර හෙළිපෙහෙළි කළත් දැන් නව වනාන්තර එළි කිරීමට නීතියෙන් ඉඩක් නැත. එබැවින් තමන් විසින් කලින් වගා කළ භූමි නැවත ශුද්ධ කරමින් වගා කටයුතු කරන්නට ඔවුන්ට සිදුවෙයි. පෙර කී පැරණි බීජ වර්ග ද දැන් අභාවයට යමින් තිබේ.
වියලි කාලය මේ කැලෑ ගම්වල දරුවන්ට සොබාදහමෙන් පාරාදීසයක් මැවෙන කාලයකි. වීර, පලු, නෙල්ලි, මොර, කීන, මාදං, ගල් සියඹලා, කෝන්, තිඹිරි, එරමිණියා, කැටකෑලියා, දමුණු ආදි කීනොකී කැලෑ පලතුරු හටගන්නේ මේ කාලයටය. පාසලට යන ගමන් ද, පාසල ඇරී ගෙදර එන ගමන් ද මේ පලතුරු අහුරු පිටින් කඩාගෙන රස විඳින්නට දිගාමඬුලු ගැමි දරුවෝ අමතක නොකරති. පාසල් ක්‍රීඩා උත්සව පැවැත්වෙන කාලවලට අතිමහත් නිදහසක් විඳින ළමුන් පාසල් අසල ඇති කැලෑවට වැදී මේ කැලෑ පලතුරු ආහාර කොට ගනිති. දිගාමඬුල්ලේ මධ්‍ය කොටස වන වැව්ගම්පත්තුවේ දකුණු කොටසේ ඇති නෙල්ලි කැලේ මේ හැම පලතුරක්ම වෙයි. මායා රංජන්ගේ දිගාමඬුල්ලේ ආශ්චර්ය ග්‍රන්ථයේ මේ නෙල්ලි කැලේ අපූර්වත්වය චිත්‍රණය කෙරී ඇත. වියලි කාලය මහ වනවදුලු‍වල මීමැස්සන් මී වද තනන කාලයයි. මොර පලතුරු ඇති කැලෑවක් නම් එහි හැදෙන මී වදවල පැණි රසට සම කළ හැකි මී පැණි මේ ලෝකයේ කවර දිග්භාගයකවත් ඇතැයි සිතිය නොහැකිය.
මෝසම් වැස්සෙන් ගම් මැද්දෑවෙත්, අසල වනවදුලු‍වලත් වියලී ගොස් තිබූ කුඩා ඇළවල් පණ ගසා නැගිටින්නේය. ඒවා දිගාමඬුලු ගැමි දරුවන්නේ රජදහන්ය. මේ ජල පහරවල ද ලොකු කුඩා වැව්වල ද ජල ක්‍රීඩාවේ යෙදෙන්නට ඇති අපූරු ඉඩකඩ නිසා වැව්ගම්පත්තුවේ ගම්වල පිහිනන්ට බැරි එකෙකු සොයාගැනීම දුෂ්කරය.
දිගාමඬුල්ලේ පැරණි ගැමියන්ගේ රසවත් සහ පෝෂණීය ආහාරය කුරහන් තලපයි. වැසි කාලය අල්ලා හේන්වල තමන්ට අවුරුද්දක් පුරා ආහාරයට ගත හැකි ප්‍රමාණයට කුරහන් (කුරක්කන්) වවා ගැනීම එකල ගැමියන්ගේ පුරුද්ද විය. අදත් බොහෝ ගැමියෝ එසේ කුරහන් වගා කරති. කුරහන් සමග දඩමස් හෝ වැව් මාළුවලින් සකසා ගත් ආනම සමග කුරහන් තලප ආහාරයට ගන්නා මෙහි ගැමියෝ කාය ශක්තිය හා නිරෝගී බවින් උසස්ය. එකල ඔවුහු බත්වලට වඩා ප්‍රියකළේ කුරහන් තලපවලටයි.
දිගාමඬුල්ලේ ගැමියෝ ඊසාන මෝසම් කාලයට චුරු චුරු ලෙස සත් දිනක් පමණ එක දිගට ඇදහැලෙන මහ වරුසාව සිය ජීවිත කාලයේ සෑම වසරකම අත් විඳින්නෝය. මහා කැලවල සිට එන කුඩා දිය පාරවල්, ආරවල්, ගංගාවන් ජලයෙන් පිරී ඉතිරී යන්නේ මේ කාලයටය. ඒවා එලෙස ගලා විත් ලොකු කුඩා වැව්වලට දරන්නට බැරි තරම් බරක් දුන් විට ඒවා වාන් දමන්නට පටන් ගනී. බොර පැහැති මේ ජල දහරාවෝ කඩා හැලෙන විට හටගන්නා එහි සිහින් පිනිවලින් වතුර වැටෙන තැන්වල දුමාරයක් ඇති කරයි. ගස් ගල් පෙරළාගෙන යන මේ මහා ජලකඳන් ගංගා හෝ විශාල ආර සමග මුසුවී නැගෙනහිරින් මුහුදට වැටේ. මාස නවයක පමණ කාලයක් ගොවිතැනට ජලය ලබා දීම නිසා හැකිලී යන මේ වැව් වැස්සත් පිම්බී වැව් තාවුල්ල ද ඉක්මවා කැලෑ මණ්ඩිය ඇතුළට ද සිය ආධිපත්‍ය විහිදුවයි. එය අසිරිමත් දර්ශනයකි.
ඊසාන මෝසමත් සමග ක්‍රමයෙන් හේන් බෝග පල දරන්නට පටන්ගනී. මේ කාලයේ මෝසම් වැසි සුළං සමග මුසුවූ වාතය සිසිල්ය. වසරේ වැඩි කාලයක් දාහය දරාගෙන සිටින ගැමියාට එය අස්වැසිල්ලකි. හේන්වල බවබෝගයන්ගෙන් ගැමියෝ මුලින්ම යන්තම් පැසුණු කිරි ඉරිඟු තම්බා අහාරයට ගනිති. ඊට වඩා මඳක් ඉරිඟු කරල මෝරනු ලැබුවහොත් එය පුළුස්සා ආහාරයට ගනු ලැබේ. ඒ සඳහා දිගාමඬුලු පාරම්පරික ගැමියන්ට උරුම තාක්ෂණයක් තිබේ. ඊටත් වඩා මෝරන විට ඒවා ආහාරයට ගන්නේ ඇට ගලවා කබලේ දමා බැදගැනීමෙනි. නැතිනම් ඇට තැම්බීමෙනි. ඊටත් වඩා කල්ගත වූ පසු ඉරිඟු ඇට කොටා කුඩු කර විවිධ ආහාර තනා ගනී.
ඝර්ම කලාපීය රටක වියලි කාලයක් සහ මෝසම් වර්ෂාවක් එකට මුසුවන කාලයත් එම භූමියත් අතිශය චමත්කාරජනක සොබාදහම් නිමැවුමකි. ලංකාවේ වියලි කලාපයේ නැගෙනහිරට වන්නට පිහිටා ඇති දිගාමඬුල්ල මහා වන ප්‍රවාහයකින් සමාලංකෘත, තැනින් තැන මහා සයුරු වන් වැව්වලින්ද, ඒ මහා වන මැද පිහිටි පැරණි ගම්වලින් සහ ඒ ජනයාටම ආවේණික වූ සංස්කෘතික රටාවකින්ද යුතු භූමි ප්‍රදේශයකි. මීට දශක දෙක තුනකට පෙර තිබූ ඒ සුවිශේෂ සංස්කෘතික ලක්ෂණ නවීනත්වය හමුවේ ක්‍රමයෙන් වියැකෙමින් පවතී. මානව ක්‍රියාකාරකම් හමුවේ එහි වනගහනය කිසියම් ප්‍රමාණයක් අඩු වුවත් ශේෂ වී ඇති රක්ෂිත වනාන්තර, අභය භූමි සහ ජාතික වනෝද්‍යාන සොබාදහමේ අපූර්වත්ව විඳගන්නට ඊට බැහැරින් එන්නන්ට ඉඩහසර ලබා දෙයි.
ඊසාන මෝසම දැන් ආරම්භ වී ඇත. දැන් දිගාමඬුල්ලේ වන රජ දහනත් එහි සතා සීපාවත්, ළමා ළපටීන් සහ ගැමියන් වඩාත් සතුටු වන කාලයයි.■
(ඡායාරූප ලේඛකයා විසිනි)
