ලංකාවේ ආර්ථිකය පවතින්නේ තීරණාත්මක කඩාවැටීමකය. ලෝකයේම තත්වය එයය. දැන් නැවත ආර්ථිකය ගොඩගන්නට කළයුත්තේ කුමක්දැයි විශේෂඥයෝ දහඅතේ කල්පනා කරති. එහෙත්, ලංකාවේ දූෂණ වංචාවලට බාධක දැම්මොත්, කොමිස් කුට්ටි වෙනුවෙන් ක්‍රියාත්මක කරන නාස්තිකාර ව්‍යාපෘති නැවැත්වුවොත් හා නිසි කලට බදු අය කළොත්, මේ තීරණාත්මක කාලයේ විශාල මුදලක් උපයාගත හැකි බව යමෙකු කියනු ඇත. ඒ කතාවේ වරදක් නැත.
පසුගිය සතියේ නිකුත් කළ නවතම විගණකාධිපති වාර්තාවෙන් පෙන්වා ඇති, දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ අකාර්යක්ෂමතාව නිසා අය කර නොමැති හෝ අකාර්යක්ෂමතාව නිසා වැරදියට සටහන් වී ඇති හිඟ බදු මුදල් ප්‍රමාණය හා හිඟ දඩ ප්‍රමාණය රුපියල් කෝටි 41,715කි. ඒ 2019 ජුනි 30 දක්වා අය නොකළ හිඟ බදු මුදල්ය. ඇතැම්විට දැන් තත්වය ඊටත් වඩා වැඩි විය හැකිය.
හිඟ බදු
දේශීය ආදායම් කොමසාරිස් ජනරාල්වරයා රැස්කරන බදු පිළිබඳ පරිපාලන කටයුතු 2015 දක්වා සිදුකර ඇත්තේ ‘ලෙගසි’ නම් පරිගණක පද්ධතියකින්ය. 2016 ජනවාරි 01 වැනිදා සිට එම කටයුත්ත ‘රැමිස්’ නම් පරිගණක පද්ධතියට පවරා තිබුණි. ඒ අනුව දැන් පරණ පද්ධතිය හා නව පද්ධතිය යන දෙකම ක්‍රියාත්මක වේ. දෙවැන්න වඩා කාර්යක්ෂමය. බදු ගෙවන්නන්ගේ බදු වාර්තා, බදු ගෙවීම්, දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව නිකුත් කරන අතිරේක තක්සේරු ඇතුළු තොරතුරු එම පද්ධතිවල ඇත.
බදු ගෙවන අය බදු නොගෙවා පැහැරහැරීමේ හිඟ පිළිබඳ විස්තරත්, එම හිඟවලට අදාල දඩ මුදල් ගැනත් එම පද්ධතියේ ඇත. මුදල් රෙගුලාසි 128(2)(ඇ) ප්‍රකාරව දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ බදු අයකිරීම පිළිබඳ විස්තර සෑම වර්ෂයේම විගණකාධිපති දෙපාර්තමේන්තුවට ඉදිරිපත් කරයි. විගණකාධිපති සෑම වසරකම දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව පිළිබඳ සකස් කරන වාර්ෂික විගණන වාර්තාවට ඒ තොරතුරු ඇතුළත් කරයි.
ඉදිරිපත් කර ඇති දත්ත අනුව 2019 ජුනි 30 දක්වා ලෙගසි පරිගණක පද්ධතියේ හිඟ බදු මුදල රුපියල් 309,934,567,851ක් විය. එනම් රුපියල් කෝටි 3099කි.
මේ මුදල ගැන තවත් පැහැදිලි කිරීමක් කළ යුතුය. පවතින හිඟයෙන් සීයට 58.8ක අයකිරීම් තාවකාලිකව අත්හිටුවා ඇත. සීයට 41.2ක්, එලෙස තාවකාලික අත්හිටුවීමක් කර නැති, ඒ නිසා අය කරගත හැකි හිඟ බදුය. එනම් රුපියල් කෝටි 1277ක් අය කරගත හැකිය.
2019 ජුනි 30 දක්වා රැමිස් පද්ධතියේ හිඟ මුදල රුපියල් 3,861,623,483,037කි. එනම් රුපියල් කෝටි 38,616කි. ඒ අතර ඇති, අය කිරීමේ ක්‍රියාවලිය තාවකාලිකව අත්හිටුවූ හිඟ බදු මුදල සීයට 96කි. සීයට 4ක් අය කරගත හැකිය. එනම් රුපියල් කෝටි 1630ක් අය කරගත හැකිය.
සරල බසින්, කීවොත් පාලකයන්ගේ කුම්මැහිකම හැර, අය කරගන්නට වෙන කිසිම බාධාවක් නැති බදු මුදල් ප්‍රමාණය රුපියල් කෝටි 2908කි. අනෙක් බදු මුදල් ප්‍රමාණයත්, තාවකාලික අත්හිටුවීම් අහවර වූ පසු අය කරගත හැකිය. තාවකාලික අත්හිටුවීම් යනු කුමක්දැයි ඉදිරියේ පැහැදිලි කරන්නෙමු.
වාර්තාවක් ඇයි?
ඉහත කී වාර්තාව විශේෂ විගණන වාර්තාවකි. අප පෙර සඳහන් කළ පරිදි දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ බදු අය කිරීම් පිළිබඳ විස්තර වාර්ෂිකව විගණකාධිපති දෙපාර්තමේන්තුවට ලැබෙයි. සාමාන්‍ය වාර්ෂික විගණන වාර්තාවක එම තොරතුරු ඇතුළත් වෙයි. 2015න් පසු විගණකාධිපති දෙපාර්තමේන්තුව වඩා ස්වාධීන ආයතනයක් විය. 19 වැනි සංශෝධනයත් ඒ ස්වාධීනත්වය තහවුරු කරනු ලැබීය. එයින් පසු විශේෂ නිරීක්ෂණ අනුව විශේෂ විගණන වාර්තා වැඩි වැඩියෙන් සකස් කළේය. 2015 දී ලැබූ පුරවැසි ජයග්‍රහණ අතර විගණකාධිපති දෙපාර්තමේන්තුවේ ක්‍රියාකාරිත්වයද පවතී.
එම විශේෂ විගණන වාර්තාවේදී විගණකාධිපති දෙපාර්තමේන්තුව ප්‍රකාශ කර ඇත්තේ කාල විශ්ලේෂණ අනුව අයකරගත හැකි බදු හා දඩ මුදල් කාලීනව අය වී නොතිබුණ බවය. සරල බසින් කීවොත් නිසියාකාර ලෙස බදු මුදල් අය කර නොමැති බවය.
ඊට අමතරව දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ ගිණුම් තැබීමේ වැරදි නිසා නිර්මාණය වූ හිඟ බදු ශේෂ මිලියන 3500කට වඩා පවතින බව එම වාර්තාවේ සඳහන්ය.
හිඟ බදු මුදලක් කියන්නේ මොකක්ද?
දේශීය ආදායම් කොමසාරිස් ජෙනරාල්වරයා පරිපාලනය කරන බදු පනත්වල විධිවිධාන ප්‍රකාරව බදු ගෙවන්නා මාසිකව හෝ කාර්තු වශයෙන් බදු මුදල් ගෙවිය යුතුය. නියමිත දිනවලදී බදු වාර්තා ඉදිරිපත් කළ යුතුය. ගෙවා ඇති බදු මුදල වාර්තාවේ සඳහන් බදු මුදලට වඩා අඩු වන විට එම බදු ප්‍රමාණය හිඟය ලෙස සඳහන් කරයි.
හිඟ බදු පස්සෙන් පන්නා අය කරගත යුතුය. එතැනින් නතර නොවේ. හිඟ බදුවලට දඩ මුදලක් එකතු වෙයි. එම දඩ මුදලත් පස්සෙන් පන්නා අය කරගත යුතුය. වෙනත් කෝණයකින් කල්පනා කළොත්, දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව කාර්යක්ෂම නම් යම් බදු ගෙවන්නෙකු බදු නොගෙවා පැහැරහැරියොත් ආණ්ඩුවට වාසියක් ඇත. ඒ අමතර මුදලක් අය කරගන්නට හැකිවීම නිසාය.
ලීසිං සමාගම් ගැන සිතමු. වාහන ලීසිං එකක වාරිකය ප්‍රමාද වන තරමට ලීසිං සමාගමට වාසියක් ඇත. ඒ ප්‍රමාද ගාස්තු ගෙවන්නට සිදුවන නිසාය. එහෙත් ඒ වාසිය ලැබෙන්නේ ලීසිං සමාගම ගෙවීම් පැහැරහරින ලද පුද්ගලයා අල්ලාගෙන ඒ පුද්ගලයාගෙන් වාරිකය අයකරගත්තොත්ය. නිසි පරිදි ගෙවීම් නොකළොත් ගත හැකි ක්‍රියාමාර්ගද ලීසිං සමාගමට ඇත.
බදු ගෙවීමට අදාළ තත්වයත් එසේය. බදු ගෙවීම් පැහැරහරින අය පසුපස සිටීමත්, හිඟ බදු අයකිරීමත් දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ ප්‍රමුඛ රාජකාරියකි. එසේ බදු ගෙවීම පැහැරහැරියොත් නඩු පැවරීම ඇතුළු ක්‍රියාමාර්ග ගැනීමේ හැකියාව දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවට ඇත. එම දෙපාර්තමේන්තුවේද, දෙපාර්තමේන්තුව භාර අමාත්‍යවරයාගේද වගකීම එය නිසිපරිදි ඉටු කෙරෙන බවට වගබලාගැනීමය.
හිඟ බදු හැදෙන හැටි
බදු පනත්වල විධිවිධාන අනුව බදු ගෙවන්නන් තමන්ම තක්සේරු කර තමන් ගෙවිය යුතු බදු මුදල නිසි වෙලාවට ගෙවිය යුතුය. බදු වාර්තා ලබාදීමත් කළ යුතුය. යම් බදුගෙවන්නෙකු නිසි වෙලාවට බදු වාර්තා ඉදිරිපත් කර නැතිනම් දෙපාර්තමේන්තුව බදු ගෙවන්නෙකුට නිසි වාර්තාවක් ඉදිරිපත් නොකිරීම මත දඩ පනවයි. ඊට අමතරව වාර්තා නිකුත් කළ අයගේ වාර්තා මත පදනම් වී, හිඟ බදු මුදල් තියෙනවාදැයි සොයාගනී. පෙර කී පද්ධති දෙකෙන් පැරණි පද්ධතිය වන ලෙගසි පද්ධතියේදී නිලධාරීන් ලේඛන පරීක්ෂා කොට හිඟ බදු මුදල් හඳුනාගනී. රැමිස් පද්ධතියේදී ස්වයංක්‍රියව හිඟ බදු මුදල් ගණනය කරයි.
ඇතැම් බදු ගෙවන්නන් තම නිවැරදි බදු මුදල අනාවරණය කර නැත. එවැනි අවස්ථාවක දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ නිලධාරීහු ඒ පිළිබඳ සොයාබලා, ගෙවා නැති බදු මුදල් ගණනය කර ඒවා හිඟ බදු ලෙස වාර්තා කරති. තවත් සමහරුන් වාර්තා සකස් නොකරන නිසා, දෙපාර්තමේන්තුව ඔවුන්ගේ බදු මුදල් තක්සේරු කරයි. ඒවාද හිඟ බදු මුදල් ගොඩට එකතුවෙයි.
තාවකාලිකව අත්හිටුවන්නේ ඇයි?
මෙලෙස දෙපාර්තමේන්තුව හිඟ බදු මුදල් පිළිබඳ තක්සේරු කළ පසු, බදු පනත්වල විධිවිධාන අනුව බදු ගෙවන්නාට අභියාචන කිරීමට අවස්ථාවක් ලැබේ. ඔහු දින 30ක් ඇතුළත අභියාචන කළ යුතුය. ඔහු අභියාචන කිරීමෙන් පසු, එම අභියාචනය විසඳෙන තෙක් සම්පූර්ණ බදු හා දඩ මුදල හෝ, ඉන් කොටසක් තාවකාලිකව අත්හිටුවීම කළ හැකිය. අභියාචනය විසඳූ පසු එහි තීන්දුව අනුව මුදල් ගෙවීම සිදුකෙරේ.
ඊට අමතරව හිඟ බදු අයකර ගැනීමට දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව අධිකරණ ක්‍රියාමාර්ග ගෙන ඇතිනම්, අධිකරණ තීන්දුව ලැබෙන තෙක් එම බදු මුදල් අයකර ගැනීම තාවකාලිකව අත්හිටුවයි. තාවකාලිකව අත්හිටුවූ යැයි කියන්නේ එම අගය වේ.
ඒ අනුව ක්ෂණිකව අයකරගත හැක්කේ අප ඉහත සඳහන් කළ මුදල් අතරින්, අයකරගත හැකි බදු මුදල් යන කොටසය. ඒ මුදල් අයකරගන්නට කිසිම බාධාවක් නැත. ඇත්තේ දෙපාර්තමේන්තුවේ ප්‍රමාදය පමණකි. එම මුදලේ අගය රුපියල් 290,812,600,505කි. එනම් රුපියල් කෝටි 2908කි.
තවත් අඩුපාඩු
එම වාර්තාවෙන් පෙන්වා ඇති දත්තවලින් හෙළිවෙන තවත් කරුණු ගණනාවක් ඇත. ඉන් එක් කරුණක් ඇත්තේ ලෙගසි පද්ධතියට අදාළවය.
විගණකාධිපති දෙපාර්තමේන්තුව පෙන්වන ආකාරයට 2012 සිට 2017 දෙසැම්බර් 31 දක්වා තොරතුරු විශ්ලේෂණය කරන විට සෑම වර්ෂයකම මුළු හිඟ බදු හා දඩ මුදලින් සීයට 90ක් තාවකාලිකව අත්හිටුවූ බදු යන කුලකයට අයත් විය. ඒ අනුව සීයට 90ක් හිඟ බදු අය කර නොගත්තේ, ඒවා තාවකාලිකව අත්හිටුවූ නිසා යැයි කියමින් අත පිසදාගත හැකිය. 2018 සිට තාවකාලිකව අත්හිටුවා නැති, ඒ නිසා අයකරගත හැකි, එහෙත් අය කරගෙන නොමැති බදු ප්‍රමාණය සීයට 279කින් වැඩිවී තිබේ.
ඊට අමතරව ලෙගසි පද්ධතියේ 2012ට පෙර වර්ෂවල හිඟ බදු ප්‍රමාණය කෝටි 286ක් බවද දැකිය හැකිය. 2013 සිට 2017 දක්වා කාලයේ බදු කෝටි 736කි. ඒ අනුව වසර ගණන් පැරණි හිඟ බදුමුදල් අය කරගන්නට හැකියාව තිබියදී අය කරගෙන නොමැති බව පැහැදිලිය.
ඊට අමතරව තාවකාලිකව අත්හිටුවා ඇති රුපියල් කෝටි 456ක් වටිනා හිඟ බදු සහ රුපියල් කෝටි 235ක් වටිනා හිඟ දඩු මුදල් හේතුවක් සඳහන් නොකර අත්හිටුවූ ඒවාය. ඒ කියන්නේ, ඒවා අත්හිටුවන්නට හේතුවක් නැත. හේතුවක් හොයා නැත. මේ ඉලක්කම් හිස් ඉලක්කම් නොවේ, රටේ ජනතාවගේ යහපතට යෙදවිය හැකි මහජන බදු මුදල්ය. රජයේ ආදායමය. නිදහස් සෞඛ්‍ය, නිදහස් අධ්‍යාපනය, පොදු ප්‍රවාහනය ක්‍රියාත්මක වෙන්නේ එම බදු මුදල්වලින්ය.
උක්ත විගණකාධිපති වාර්තාවෙන් නිර්දේශ කර ඇත්තේ 2019 ජුනි 30 දින දක්වා රුපියල් කෝටි 41,715ක් වටිනා හිඟ බදු හා දඩ මුදල් අය කරගැනීමට හෝ නිරවුල් කිරීමට කටයුතු නොකළ නිලධාරීන් පිළිබඳ විධිමත් ක්‍රියාමාර්ග ගත යුතු බවය. මෙවැනි වාර්තාවලින් අප තේරුම්ගත යුත්තේ ලංකාවේ ආර්ථිකය ගොඩගැනීමට නම් මුලින්ම මේ පද්ධතිවල අඩුපාඩු නිවැරදි කරගත යුතු බවය. අනෙක 19 වැනි සංශෝධනය හා ස්වාධීන කොමිෂන් සභා ආදි ව්‍යුහවලට ගරහන අයත් තේරුම්ගත යුත්තේ, එවැනි ස්වාධීන ආයතනවලින් මෙවැනි කරුණු සොයාබලමින් හෙළිදරව් කරන විට ඒවාට එරෙහි මහජන මතයක් ගොඩනැගෙන බවත්, එය මෙවැනි අඩුපාඩු මඟහරවන්නට උදව්වක් වන බවත්ය.■
